Pèire d'Alvèrnhe - Tèxtes presentats e revirats per Rogièr Teulat

Pèire d'Alvèrnhe - Tèxtes presentats e revirats per Rogièr Teulat

Las chansons dau famos trobador Pèire d'Alvèrnhe presentadas per Rogièr Teulat.

2nd tiratge corregit (junh de 2005) a las edicions "Lo Convise" (Promiera edicion : julhet de 2001).

Critica dau libre:

Aqueste libre, Teulat ne somiava. Alara l'a fach, per el e per nautres. D'en primièr, i tornarem, nos rend accessible un grand trobador un pauc oblidat, vist que son itinerari que l'acamina de l'amor cortés cap au misticisme religiós s'apària pas gaire amb las sensibilitats dau sègle XX e lo planteja a las antipòdias de la political correctness. Mas cau parlar dau concèpte que presidís a aquela edicion : çò que Teulat sòna " lo mòde utilitari ". Es a dire que normaliza lo tèxt en fonccion de la logica intèrna de l'occitan dau sègle XII e non pas de la nòrma alibertina dau sègle XX, que, se sap, i agrada pas qu'a mièjas. Las solucions adoptadas antan per Camprós, Bèc o Lafònt, dins sas antologias pedagogicas a l'usatge dau lector modèrn, èran sai que per nautres un trabalh preciós, car nos dobrissián aquel grand tresaur de literatura qu'es plenament nòstre. Sovent tanben, la normalizacion s'inspirava liurament d'aqueles tres grands mèstres mas èra pas qu'una modernizacion non rasonada d'unes aspèctes de la morfologia, e aiçò, ni que rendèsse lo tèxt accessible au legeire modèrn, Teulat o rebufa amb de qualificatius despietadoses, sarcastics. Es amusament d'amator. Car per Teulat, l'òc medieval a un sistèma grafic d'una logica e d'una coëréncia perfiècha (çò que seriá pas lo cas d'aquel dau sègle XX) e lo cau respiechar. Per exemple au sègle XII, la diftongason se fasiá pas encara e es una asenada de la retablir. Aquò's, au passatge, l'ocasion per graufinhar l'usatge d'ara qu'a pas seguit la rampelada ferotja de l'autor, i a vint ans d'aquò, cap a una coëréncia optimala. D'alhors, aquelas idèas sieunas, las met en practica per las parts dau libre escrichas en occitan modèrne. Escriu aicí dins l'occitan " larg ", coma propausa de lo sonar, un qualificatiu simpatic que vai milhor qu'aquel de normalizat o de central…

Donc, un tèxt menimosament re-ortografiat segon sa quítia logica medievala. E, a costat, una revirada literala d'una platitud volguda e assumida, facha per donar accès au tèxt e pas per s'i substituir. E tanben, en apondon, a la fin dau fascicle, una revirada en francés. E de lòngas paginas menimosas de notas. Tot aquò es fòrça util, vist que lo tèxt es pas aisit.

Personalament, sens èstre especialista universitari de l'occitan medieval, mas en legeire apassionat e ancian d'aquela literatura, soi pas tant sevèr coma Teulat per las solucions de Camprós, Bèc e de Lafont, mas tròbe aquel concèpte d'edicion en " mòde utilitari " extrèmament interessant e espère que ne veirem d'autras aplicacions.

Car aicí, podèm far conoissença, en penetrant directament per la pòrta de la lenga occitana, amb una granda vòtz mesconeguda dau trobar. Que çò sol que tot lo mond ne conois, fin finala, aquò's la peça XV " Cantarai d'aquests trobadors ", ont escarraunha totes los colègas, famoses o desconeguts. E que cau legir au segon grat : pèça de circonstància, ont, per se trufar de totes, se met pus naut que los dotze grands trobadors, entendut que " maïstres es de totz ". De tot segur, galeja. Sèm dins lo registre dau gab. E d'alhors lo mèstre dau gab (Rambaut d'Aurenga) i es en bòna plaça e i pren son esposcada, amistadosa de tot segur. Mas Pèire d'Alvèrnhe, es sai que fòrça mai qu'aquò. E Teulat ne fai la demonstracion clara, freja, indefugibla. Es un autor que fai mudar lo lengatge de l'amor cortés en lengatge d'amor mistic. Es l'ancessor de Dante Alighieri, ni mai ni mens… Que d'alhors lo mençona amb respècte, e vengut de l'autor de la Divina Comedia qu'aimava mai escarraunhar lo mond que de i passar l'encensièr, es una causa de remarcar. Ni qu'aquel itinerari au rebors dau gost modèrn aguèsse un pauc discreditat Pèire dins las antologias. Lo cau redescobrir. Mas es un trobador fin finala dificil. Cau tot lo trabalh menimós de Teulat per i poder comprene quicòm. E vau lo còp.

Dètz de uòch tèxtes. E coma se deu en literatura trobadorenca, començam amb l'amor. Mas aqueste es tre la debuta tant intellectualizat, tant desincarnat, que nos anóncia l'evolucion cap au misticisme. La pèça I (" Ab fina jòia comença ") dòna lo tòn. Lo poèta i exprimís la jòia d'escriure, de transformar son esmòu en literatura (" lo vèrs qui bèls mots assona ") amb per prumièr socit la perfeccion formala de son cant. Car lo cant deu s'endevenir digne de son amor. Aquel amor es un dolorós ligam, o ditz, mas lo milhora e l'anoblís (" l'abarona ") luònh de l'amor " a la lei gascona ". De qu'es aquela mòda Gascona ? La derision a la manièira de Marcabrú, o l'infidelitat que professavan publicament los nòbles?

E la caminada se perseguís per grases de pèça en pèça. Dins la pèça II (" Chantarai pus vei qu'a far m'èr ") Teulat nos mòstra que, ni que los critics i veguèsson pas que l'allusion a Bernat de Ventadorn, Pèire d'Alvèrnhe opausa a la poëtica Ventadornenca un concèpte antitetic de l'amor. Car l'amor i es una aisina per cercar, detràs, un camin de perfeccion. A aquel estadi, es la perfeccion que cèrca es la perfeccion literària. Se siaguèsse pas enamorat, escriuriá sai que pas tant polidament. (" s'eu tant non l'amés / ja non saupra far vèrs ni son "). Adonc lo programa dau poèta es clar : servir sa dòna, la pregar, fins que n'aguèsse recompensa (" guizardons "). Quana recompensa ? Sai que pas lo calinhatge. Puslèu un melhorament personal (" esmèr ") e un milhorament de son inspiracion literària cap a quicòm de totalament novèl, inausit (" vèrs nòu… qu'autrui chantar non ressemblés "). Alara fin finala la dòna a per principal interés d'èstre lo motor de la creacion literària. Es pas una persona, es un concèpte abstrach e una aisina. Car çò primièr es que l'autor vòu escriure (e cantar) , n'a un irrepressible voler. A aquel estadi, Pèire se presenta mai que mai coma un escrivan que coma un amorós. Me fai soscar a la paraula trochamanda de Laurence Durrell qu'escriviá qu'amb una dona se pòdon pas far que tres causas : l'aimar, sofrir per ela, o la convertir en literatura. Pèire d'Alvèrnhe a causit la tresena opcion.

Mas, se seguissèm l'òrdre dels tèxtes, aquò vai lo menar a trompassar aquela posicion freja e fin finala " modèrna ". Car l'amor idealisat vai lèu se cambiar en amor mistic. Dins la pèça III (" Al dessebrar del païs ") lo trobador conta cossí quita ara lo païs " ont l'aviá amors conqués " … es a dire lo mond de l'amor trobadorenca, lo païs dau " tròp uman jauzir ". Cap a un endacòm mai que se deslarga dins los tèxtes que van seguir. Tot primièr un amor idealizat e interior (peça IV " Rossinhòl, el seu repaire "), que presenta en antitèsi au " carpe diem " dins la peça V (" l'air clars e'l chants dels auzèls ") ont explica que i a dos jòis : " l'un es abaissaments e l'autre creissença ". Lo qu'abaissa es de segur lo camin dau mond, enganador coma, o explica metaforicament, l'ombra en l'aiga qu'enganèt lo chin e i faguèt perdre son flòc de carn !… Car, plan plan, lo grand afar de Pèire d'Alvèrnhe es que linza de l'amor trobadorenc convencionau a l'amor mistic de Dieu, a l'interior dau meteis espaci de lengatge que desvira de son sentit primièr. Dins la peça VI, (" Lo folhs e'lh flors e'l fruits madurs / quand es sason m'aduson gaug ") fai fusionar trobar e psautièr dins una meteissa retorica de prima verdejanta. La clau d'aquel sòmi es lo Saume 1 : (" Benurança de l'òme que non marcha / au conselh dels impius ni non s'arrèsta / sus lo camin ont van los pecadors […] Es coma aubre plantant son racinum / a l'ajustant dels rius ont van las aigas / donarà fruch quand serà la sason. / La rama de sas brancas passís pas / e tot çò qu'acomença se complís […]. "). E la seguida dau saume se deslarga en lengatge de prima somiada au fons de l'ivèrn dins la pèça VII (" De josta'ls breus jorns e'ls longs sèrs "). Explica qu'au fons de l'ivèrn escur vòl que branque e bruòlhe son saber d'aquel jòi novèl que lo frucha e lo floris… E demoram dins una tematica amorosa, car lo poëta descriu lo tressaliment que lo pren amb los quites mots de Safò dins son òda a Anactoria. Lo ferniment dau mistic dabans Dieu a las meteissas manifestacions fisicas que lo tressaliment de l'amor fòu.

E d'aqui la transformacion es complida, lo trobador es vengut poèta de l'amor diusenc. A trobat lo ton nou, inaugura un trobar a despart, que se deslargarà tant e mai dins los dos sègles que seguiràn, mas sai que pas totjorn amb tant de gaubi. Car es pas de retorica, maugrat l'exigéncia formala extrèma que se vei dins la composicion de las estrofas. L'autor es aqui sincèr, troba un buf que i mancava quand ensajava de parlar de donas terrenalas… De formulas magnificas de ritme (" mots sarrats e clus ") per cantar sa jòia de trobar dins l'exaltacion despolhada e pura d'un sentiment totalament esperital lo jòi absolut que somiava a la començança. Caudriá tot citar d'aquelas peças VIII a XIV. Un pichon tractat de teologia mistica, brutlant d'esmoguda. La sinceritat i es treslusenta. Met tot son saupre faire d'obrièr dau lengatge au servici d'un crit de fe abrasugat. Mercés au trabalh menimos de Teulat comprenèm que Pèire d'Alvèrnhe es tot lo rebors de ço que cresiam, un retorician freg e vanitos, incapable de s'enamorar, trabalhador aplicat e sens cap d'emocion. E que pervengut a la cima de la secaresa dau còr, se vai encafornar, desesperat, dins una clastra. Es tot lo rebors. Escondut darrièr una granda exigéncia estilistica que pot semblar frejor. Vetz la peça XII (" Dieus vera vida, verais ") : anoncia lo crit d'un autre auvernhàs d'engèni, Blasi Pascal dins son memorial. Descriu quasi la meteissa experiéncia. E la peça XI (" Cui bon vers agrad'a auzir ") fernis d'una simbiosi exaltada e enamorada amb la dolor de Jèsus Crist clavelat a la crotz.

Mercés donc a Teulat de nos gaubejar una clau tant preciosa per descobrir un trobador màger, injustament marginalizat per la critica modèrna. Benlèu desaviada per aquel itinerari pasmens classic de l'amor terrèstre a l'amor celestial. Mentre ço qu'es mai dau gost de uoi es lo contrari : camin de la fe au dobte. Mas èra pas l'astrada dau grand Pèire d'Alvèrnhe. Faguèt dau trobar una poësia religiosa, de nauta auçada. E, coma ditz Teulat, aquo nos mena drech a l'Alighieri. Que lo cita.

Joan-Frederic Brun.