Elva (Lhi Elvès dins la prima guèrra mondiala) - n° 8 - Alberto Bersani - Franco Baudino

Elva (Lhi Elvès dins la prima guèrra mondiala) - Alberto Bersani - Franco Baudino

Les elvois dans la première guerre mondiale. Gli elvesi nella prima guerra mondiale. The involvement of the people of elva in the first world war.

L'era lo 24 de mai dal 1915, lhi a novant'ans, e lo Piave mormorava, mentre que l'Itàlia intrava dins aquela que es estaa sonaa la "prima guèrra mondiala". Un conflict disastrós, que Benedit XV a pas exitat a condamnar e a definir "un massacre inútil". Las consequéncias d'aquò son estaas tres ans e metz de lucha e de durs empenhs, mesurats dai 615.000 mòrts.
Lhi Elvés la guèrra l'an conoissua combatent luenh de casa.
"A 19 ans siu partit da soldat abo l'artilharia alpina, Iº regiment. Siu anat sus l'Ortigara, abo lhi tòcs da 65 Skoda, s'esparava decò a zèro abo aquilhi tòcs. Çò que pensàvem d'aquela guèrra? Ne capíem un diaul bèla just, èrem de rascassons. Vivíem coma lhi darbons, se levaves la tèsta lhi plombins arribavon coma na tempèsta. Mes e mes, sempre dins la mesma tana, aquì l'era ben dur. Pròpri na bèla jovinessa".

50 fotografias en blanc e nier.

Edicions Chambra d'Òc.

Extrachs de la version occitana:

L'era lo 24 de mai dal 1915, lhi a novant'ans, e lo Piave mormorava, mentre que l'Itàlia intrava dins aquela que es estaa sonaa la "prima guèrra mondiala". Un conflict disastrós, que Benedit XV a pas exitat a condamnar e a definir "un massacre inútil". Tacat dins l'avost dal 1914, après que es estat assassinat a Serajevo l'Arciduc Francesc Ferdinand, l'eretier al tròn d'Àustria, da súbit lo conflict a pilhaa n'emportanta dimension, bèla se degun problèma s'es pas arranjat mercés a el. E, chal considerar que ben d'autri n'a creats (qualqu'uns son encà da resòlver encuei), e de mai a creaas las condicions favorablas a la "seconda guèrra mondiala", aquesta, encà mai cruèla per tota la planeta, sensa distincion entre militars e civils. Lo fach que las doas tragèdias sien estaas una al som de l'autra justífica lhi estòrics que an considerat lhi dui conflicts coma partia de na soleta granda "guèrra di 30 ans". L'Itàlia, dins l'abril dal 1915, avia sinhat, en secret, lo Pact de Londre, en se butant ensem a la França, a la Gran Bretanha e a la Rússia, abandonant parelh la "Triplice Alleanza" que la liava a l'Àustria e a l'Alemanha. Es estat un viramorre que a pas fach de ben al siu prestigi, decò se dins las relacions internacionalas es totjorn tot relatiu. Inspirat dal nacionalisme enterventista, a trobat la sia justificacion dins l'irredentisme e dins l'aspiracion al completament dal procès risorgimental abo la liberacion de Trent e de Triest da l'estrangier austríac, en enavisant totjorn la vision de n'eslarjament italian dins lhi Balcans e dins la Mediterrànea Orientala que lo pact contemplava. A decò ben ajuaa la convincion que la guèrra, començaa l'an de derant sensa anar ni anant ni arreire, dins gaire de mes seria estaa fenia. Second aquel rasonament, l'intervencion de l'Itàlia auria rot aquel equilibri des alianças e des fòrças en champ que era a favor di franc - anglés. Aquel càlcul s'es pas demonstrat just e, lo trabalh de Giolitti es pas bastat per l'evitar. Las consequéncias d'aquò son estaas tres ans e metz de lucha e de durs empenhs, mesurats dai 615.000 mòrts e dai gròs problèmas polítics, econòmics e socials que, bèla abo la victòria, son capitats dins l'après guèrra, pas per cas arribat al fascisme. An aquesta enterpretacion realística, la prima guèrra mondiala n'a joncha n'autra, idealista. Lo conflict es estat vist mai coma olocaust que coma massacre; coma riscat d'un pòple que en combatent a repilhat dinhitat e orguelh nacional après sècles de subjeccion. E decò coma ponch d'encòntre ente l'Itàlia dal Risorgiment pas solament avia portaa sa bòina al delai de Trent e de Triest mas avia decò fondut sas milas identitats regionalas e localas dins aquela unitat que lhi paires fondators de la Pàtria avion sumiaa; coma epopea ente la nacion se retrobava abo fòrça per acomplir en concòrdia un grand esfòrç, sie sus lo frònt de batalha que sus aquel enterior. Dui quadres: qual es lo mai ver? Se pòl dir que tuchi dui avion lors bònas e marrias rasons. L'an evidenciat lhi estudis estoriogràfics, jonhent e butant en clar las lumieras e las ombras de l'event, sensa ren gavar al judici de Benedit XV: Mas, avem pas entencion de reveire criticament dins aquestas pàginas aquel temp tràgic. A elas, ensita, afidem lo còmpit de tirar fòra, das nombrosas parts que formon lo grand fresque d'aquela guèrra, na partia. Es na partia "tota lumiera" abo un nom "lhi alpins". Sa sostança son las virtuts d'eroïsme d'aquilhi soldats, lor sacrifici quiet que a nobilitat lor presença al frònt, qual que se sie lo judici que se vòl donar d'aquela guèrra. Tot es resumit, sie en sens uman sie militar, dins la paròla "valor", un valor que jamai es estat objèct de descussion se pas per l'exaltar e per recèber l'omatge cavaleresc dal nemís austríac. Nombrosas pòlon èsser las citacions. Na pro de qualqu'una que dins aqueste cas es mielh que d'autras perqué ven da fònt valmairesa. Encà de mai, aquestas, an na fòrta credibilitat perqué arribon da de tèxts escrichs al de fòra de qual que se sie oficialitat e retòrica. Se passa de testimonianças de dui oficials que lo cas a volgut foguessen barba e nebot ai dui extrèms de la gerarquia militara: oficial superior un, subaltèrn l'autre, un general e un capitani, dui protagonistas que pòlon portar experienças diferentas mas mesmas sal valor de las tropas alpinas, valor present sie quora ganhavon sie quora perdion. La premiera testimoniança es dal general Stefano Lombardi, classa 1862, naissut a Draonier, decorat mai qu'un bòt, já ferit en prima línea, comandant dal VI Còrp d'Armada plaçat, après Caporetto, sal Grappa, sie per empedir lo passatge del nemís sie per praparar l'arvanja. Dins na litra dal 5 de genoier dal 1918, escrivia a sa frema: "Avant ier ai fach na manhífica cerimònia abo lhi alpins après que lhi miei sèt batalhons son estats reconstituits. N'avia tres d'aquilhi dal delai dal Piave e lhi ai portats a exemple coma avangàrdias a l'arvanja. Son meravilhosas aquelas tropas, sobretot se son emplegaas da gent que las conois ben". La seconda testimoniança es dal capitani Giacomo (dich Cin) Lombardi, classa 1889, decò el de Draonier. Quora es tacat lo conflict al era al 3º Regiment Alpins, Batalhon Susa, 35ª Companhia, comandaa dal Capitani Vittorio Varese (qu'al murerè sal champ e aurè la midalha d'òr al volor militar). Lo capitani Lombardi escriu un diari ente, dal 24 de mai al 25 de decembre dal 1915, repòrta esquasi tuchi lhi jorns çò qu'arriba ental repart. Aqueste diari es estat retrobat da gaire, per cas, (nimanc la familha l'avia jamai vist) e al es pròpi sinhificatiu. Se passa de fuelhs, coma aquilhi dal protocòl, dividuts en tres colòmnas. Dins la premiera lhi a la data, dins la seconda lo liòc abo qualqua pichòta notícia, dins la tèrça es reportat lo fach, dins gaire de reas. Las reas son ben de mai quora la chal donar lhi noms di mòrts e di ferits. Tuchi fidelament enregistrats. Glòria e tragèdia se mesclon e se alternon: lhi a las victòrias acompanhaas da las listas dolorosas di mòrts, lhi a las desfachas abo lhi acts de eroïsme. Particolarament sinhificatius lhi fuelhs de junh, que parlon de la famosa operacion que a portat a la conquista dal Monte Nero (tuchi s'enavison de la chançon "Monte Nero, Monte Nero/ traditor della patria mia/ ho lasciato la casa mia/ per venirti a conquistar"). Lo 16 de junh se tròba escrich: "La cp. pilha part al gloriós atac de q.2138 e q. 2133 sus doas colòmnas: una al comand del sottenent Vallero Valerio, l'autra al comand del capitani Vittorio Varese. Lucha terriblament cruèla, sobretot a l'arma blancha, còntra un nemís ben trincherat. Lhi a esquasi 300 preisoniers". En tot 8 reas escrichas a man per na gloriosa e famosa empresa; après venon 7 reas, ben serraas, abo la lista di 7 mòrts (decò lo sottenent Vallero) e di 52 ferits. N'autre exemple lo trobem a octobre, quora lo diari parla de na tragèdia: "La cp. vai ental trincheron dal Vodil"; aicí es atacaa e "après na fòrta resistença e na bòna reaccion, sot lo fuec de na mitralhatritz, es constrecha a se retirar". Son 4 reas mas après lhi a doas pàginas e mesa de noms de ben 126 mòrts e 20 ferits: un massacre. Entre lhi mòrts l'eròic Incisa que quora "lhi an ordinat de s'arrénder a respondut bo un sec Non, e súbit al es estat maçat", alma de alpin coma aquel Giacomo Re Fiorentini que, nomat da n'autre cant del diari, "al es estat bòn a sorprendre e far preisoniers las sentinèlas nemisas". La seria simple continuar, decò la temptacion es fòrta bo tanta richessa de testimonianças. Mas lhi a pas lo cas. N'a pro de çò qu'avem reportat per enavisar la virtut dal Còrp alpin e arribar a l'argument de la partecipacion de lhi Elvés a la guèrra dal 1915-18. Lhi òmes d'Èlva, lhi nombrós que an partecipat a la prima guèrra mondiala, son estats tuchi alpins o artilhiers da montanha, lo Còrp fraire. D'aquì lo dever e decò l'enterès de jónher la galaria di retrats e de las images, que aqueste volum recuelh, a la realitat e a l'estòria d'un di mai prestijós Còrp de l'Armada italiana. Un Còrp que pròpi dins aquela guèrra a agut sa consacracion, reconfermaa après un quart de sècle en Albania, en Grécia, en Rússia; un Còrp que per reclutament, anestrament e emplec butava ensem, mai que qual se sie autre, las virtuts militaras abo aquelas civilas, lo sens dal dever e la solidaritat umana, lo sentiment d'apartenença a la nacion abo l'identitat locala dal país e de la valada de socha. Alpins en guèrra e Elvés, donc. Sensa bo aquò voler establir òrdres de mérit per aquelas Armas -da l'infantaria a l'artilharia e a la cavalaria, da la marina a l'areonàutica, tant per la dir simpla - que l'Estòria lor reconois gloriosas empresas. Elvés en guèrra e Alpins, donc. Difícil imaginar causa mai envinaa per na joventut que venia da na comunitat ente lo cap-liòc, Lo Sèrre, es a 1637 mt d'altituda, abo ben de ruaas a n'altituda encà mai auta, e las ponchas dal Quersuenh, dal Pèlvo e de la Marquisa a sorvelhar sas pasturas da l'aut di 3000 mt.. Las jòlias fotografias que Franco Baudino, encà un bòt a recuelhias, son na fidèla e esmoventa testimoniança d'aquel rapòrt de destin. Un rapòrt que, es just lo soslinhar, plan planet era vengut a rómper las abitudas de la todia, en maniera naturala, coma la neu tomba sus las montanhas, un rapòrt al qual chalia se preparar, parelh coma chalia se preparar a la vita dins la meira isolaa o a la chaüta de na chalancha. Aquò demandava a lhi abitants d'Èlva, la dura vita de montanha e la natura dal liòc, d'aquò parlavon las còntias di vielhs, per la granda part enraisaas dins testimonianças risorgimentalas, (avem encà memòria de Garnero Tarella Giuseppe Antonio, ferit ental 1859 a Sant Martin 1). De mai, chal ben considerar la presença de na cultura colectiva que veía lo servici militar coma un dever da acomplir dins aquel còrp alpin, que avia já acuelhit lhi paires. E nimanc era pas contradictòria al sens dal dever l'esperança de pas partir (o na ferma mai corta) se aquò era degut a la bòna sòrt. Era la fortuna que devia jugar son ròtle, na dea que sabem èsser, per definicion, bòrnha. Quora es que la capitava aquò? Abo lo rite, que se fasia per chasque leva, de l'extraccion dal numre. Era estat lo Ministeri que avia butat aquò, quora las classas sonaas as armas eron tròp nombrosas per lo besonh. Coma escramar-las? Demandant a la sòrt que fasesse ela. Denant a las autoritats civilas venia portat un tupin abo dedins tanti numres conrispondents al numre di conscrits. Chascun d'aquesti (o qualqu'un a son pòst, per exemple lo paire) ne peschava un. Era concordat que lhi numres pichòts, al de sot d'un numre ciernut, aurion fach la ferma lònja, lhi autri la ferma reducha, lo numre mai aut, dich "la ròsa", volia dir èsser congedat. Coma s'es dich, era la sòrt a governar las causas. Lhi a da pensar que qui era estat baisat da la sòrt ufresse ai companhs na bòna begua, e aquò butava pas en descussion lo siu personal sens dal dever, al qual era prònt a respònder fins al moment que l'extraccion favorabla avia decretat de lo laissar en familha. Aquò era tant mai ver perqué al "far lo soldat" se jonhia qualquaren de ben prigond, que anava al delai dal dever vèrs la Pàtria. De fach, lo servici militar sinhava lo passatge da l'adolescença a la dintrada ental mond di grands, la conquista d'una dinhitat irrenonciabla, soslinhaa dal fach de pilhar en vir lhi reformats e dal valor simbòlic representat dal s'abilhar abo la divisa. Gianni Oliva dins son bèl volum "Estòria de lhi Alpins", editat da Rizzoli dins lo 1985 e reeditat da Mondadori dins lo 2000, vei dins la divisa "un motiu de distincion e de prestigi social". L'es coma se la récluta, dal moment de la vesticion, intresse dins na dimencion totalament nòva e indispensabla a la sia formacion d'òme: aquela de la vita militara abo lhi siei rites, abo las sias pròvas e forçaduras de bòts ben mal a comprene, abo la sias fatigas, abo las sias grandas amistats, de bòts abo la sonaa al sacrifici mai naut de la vita, en guèrra. Moment ric de sacralitat, donc. Que avia de manca d'èsser testimoniat en qualqua maniera, decò per l'avenir. E, es aquì que la fotografia avia son ròtle. Polia èsser aquela de grop o de repart, mas ren era comparable, sie per efèct sie per valor, an aquela da solet. Ent'aquesta, la récluta se fasia repilhar après que per lo premier bòt s'abilhava abo la divisa da gaire agua al "depòsit". Al era un retrat convencional (posicion, esfond, maniera de butar lo chapèl) que sovent restava per tota la vita la soleta image, diferenta e mai emportanta d'aquela dal mariatge, esquasi na certificacion d'èsser arribat fins aquí. La recèrcha de Franco Baudino vai vista e consideraa dins aquesta vision, mas naturalament vai ben al delai de la consacracion individuala donaa dal retrat personal. Vaquí las diferentas images, d'aquelas jaiosas di conscrits an aquelas orgolhosas des amassadas d'aquilhi qu'an fach retorn. Entre lhi dui extrems -lo denant e l'après- las testimonianças di moments mai emportants de la vita militara: las images dal repart, dal grop di soldats amís fins an aquelas de la trinchea o de l'espidal da champ. E polia pas mancar l'omatge ai chaüts. Aquò lo ditz ben la fotografia de la placa sus la façada de la Comuna d'Èlva -parelh coma ne retrobem dins totas las Comunas d'Itàlia- abo na lònja lista de noms d'aquilhi que an pas fach retorn. Impossible ren enavisar lo numre des familhas desbelaas a l'alba de lor vita per la mòrt de l'espós o dal paire o mai naissuas per la mòrt d'un jove que un bèl jorn seria estat espós e paire. Es pas inútil remarcar que lo tant sufèrt espopolament de la montanha sie encomençat alora e anat anant abo lo second conflict mondial (autras placas encà mai charjaas de noms), sensa aténder que la granda emigracion de lhi ans cinquanta envèrs la plana industriala venesse a donar lo colp de gràcia.

 [...]

Èlva es un liòc ben singular, na vera joiera de natura e d'art e ben de causas son estaas escrichas sus ela. Es pas difícil donc aver notícias sus las sias oríginas legendàrias (lhi quatre brigants escapats), lo passatge di romans (la peira muraa de fòra de la parròquia), la lònja jurisdicion di Marqués de Saluces, l'autoritat di sabauds...E tot aquò a pas empedit la naissença e lo manteniment per diferents sècles d'un fòrt sens d'autonomia, legitimat dins l'època marquionala da lhi Estatuts, comuns a tota la mesana e auta valada, e, masque per Èlva, d'aquela Franquisa manha dal 1475 que a sonat lhi elvés "aborrentes servitutem et amantes libertatem instinctu naturali". An acompanhat l'estòria d'aveniments, decò aquesti ben documentats, d'una societat butaa per lòng temp en isolament das condicions geogràficas e propi pr'aquò oblijaa a s'organizar parelh da poler afrontar chasque esfida, naturala e umana. N'isolament que curiosament a pas empedit a lhi Elvés de s'enventar un mestier, aquel di chabelhiers, esquasi únic al mond, que lhi a portats en vir per l'Itàlia e l'Euròpa en cultivant rapòrts comercials abo liòcs coma París, Londre, Berlin, New York. Parlarèm donc pas mai d'aquò aicí. Mas pòl èsser enteressant qualque referiment a coma era aquela generacion que s'es trobaa a viure la seconda guèrra mondiala: qualas la sias manieras de viure e qualas las sias experienças? Preciosas son pr'aquò las testimonianças que Nuto Revelli a recuelhias dins lhi siei libres- enquèsta, da "L'anello forte" a "Il mondo dei vinti". Aqueste derrier en particolar es na fònt preciosa d'enformacions. Es pròpi da las sias pàginas que val la pena tirar fòra qualqui tòcs dal racònte que Daniele Mattalia, agrícol originari d'Èlva, classa 1897, fai a l'entrevistaire Nuto Revelli lo 3 de febrier dal 1973. Retrobem aquì tot.
La familha e sas condicions de vita: "Èrem 11 en familha. Coma vivíem? A lach, polenta e pan dur. Lo pan mòl lo minjàvem masque a l'auton quora coíem lo pan. Lo pan blanc lo minjàvem a la fèsta de Sant Peire e pas sempre a Natal. Dins las fèstas grandas fasíem lo risòt. Fam n'ai mai facha. Miu paire anava tra25 balhar a Marselha e a París, après anava decò en Lombardia a far lo chabelhier, parelh un pauc de sòuds intravon dins casa. È, paire e maire avion agut na vita mai marria que la nòstra. Lor pan de séel era fach de farina molinaa grossiera. Lo nòstre pan al era já fach de farina molinaa fina".
Lo prim trabalh, aquel dal chabelhier (cavié): "Mi aviu catòrze ans quora siu anat lo premier bòt dins lo Veneto a achatar lhi pels, siu anat en província de Udine abo dui sòcis, un miu cosin dal 1887 e n'autre. Dins lo Veneto lhi avia na misèria encà mai granda que dins nòstras valadas, ailai lo pan lo veíon jamai. Mi las províncias dal Veneto las ai passaas totas. Achatavo masque treças ental Veneto, lhi pels dal penche nos enteressavon pas. Partíem a la fin de setembre, retornàvem a Èlva ai premiers de junh. Se me fasia pena talhar las treças a las jòlias filhas? Ò, masque lhi arribar... Lo nòstre problèma era laissar sus la tèsta solament na corona de pels. Las filhetas de dètz, dotze ans ploravon. Mas las maires avion de manca de sòuds e aquò nos rendia mai fàcil lo trabalh".
La guèrra: "A 19 ans siu partit da soldat abo l'artilharia alpina, Iº regiment. Siu anat sus l'Ortigara, abo lhi tòcs da 65 Skoda, s'esparava decò a zèro abo aquilhi tòcs. Çò que pensàvem d'aquela guèrra? Ne capíem un diaul bèla just, èrem de rascassons. Vivíem coma lhi darbons, se levaves la tèsta lhi plombins arribavon coma na tempèsta. Mes e mes, sempre dins la mesma tana, aquì l'era ben dur. Pròpri na bèla jovinessa. Lo 24 junh dal 1917 siu estat ferit, pesavo encà 59 quilos. Qué er-la per nosautri la patria? Dins aquela guèrra èrem abastança patriòtics. Mas era trista aquela guèrra. Ai vist lo 6º alpins que anava a l'assaut, anavon coma van las chabras al sal. Anavon... Sautavon fòra da la trinchea disent lo rosari!"
L'après guèrra e l'emigracion: "Après la guèrra ai repilhat mon trabalh da chabelhier. Lhi dui tèrç de la popolacion d'Èlva vivion sus lhi chabelh. Mon paire, ente casa, en mai que ma sòrre, avia ben dètz dotze filhas que trabalhavon lhi pels. Trabalhavon masque lhi chabelh dal penche. Chalia lhi netear. Eron en gangalhons e se devion cièrner e esmaçolar abo totas las tèstas d'un cant e la poncha da l'autra, pel per pel. Ma sòrrre era n'especialista a cièrner lhi pels, a fach aqueste trabalh fins al 1940. Lhi pels seleccionats e ben lavats se vendion après ai grossistas de Saluces que lhi expedion a París e Londre".
L'espopolament: "Ental 1957-58 an pei fach la via de Sant Peire, lhi avia encà 500 personas, a Èlva, la gent a encomençat a se n'anar. Aüra avem las vias que nos jonhon a la valada, da Pònt Màrmor, da Sant Peire, da Estròp, mas a Èlva lhi a masque pus 120 personas. E, la montanha vai a pèrder. Se se buton pas ensem las proprietats a formar de gròssas pasturas que donen da viure a qualquas personas, la montanha venerè un desèrt. Lhi joves son tuchi escapats, lhi vielhs mueron. Ental passat Èlva era coma na familha soleta, èrem mai units. Aüra la gent parla gaire, se parla de menc. Aüra lhi a d'envídia. La gent a començat a aver lhi milions dins la tèsta, e après dins la sacòcha. Lo sòud fai supèrbia.". La testimoniança de Daniele Mattalia ditz ben per tuchi. Es de n'elvés que parla de tot aquò que es emportant dins l'existença d'aquilhi montanhards. Es pas la soleta. Dins lo libre ne'n retrobem a desenas de racòntes com'aquò e qualqu'un decò mai enteressant per aquò que regarda la guèrra. Mòstron, entr'autri, aquilhi aspècts que orguelh, patrioctisme e retòrica an estremats, mas que son estats pan de tuchi lhi jorns dins la dura e cruèla realitat di fachs. Ilhs rendon encà mai pietós e esmovent l'omatge an aquilhi soldats, an aquilhi mòrts. Comprés aquilhi de la partia adversària, lhi austríacs, decò lor emplicats dins la tragèdia e sentuts a nivèl de còr dal combatent italian, en particolar dins lo moment mai naut de l'assaut, aquel que pòrta al contact físic e buta dui èssers umans dins la terribla necessitat de dever amaçar per pas èsser amaçat, o de cerchar de pas se confrontar en esperant dins l'instinct de sobrevivença. Vaquì doas testimonianças.
Un assaut sus l'Ortigara: "Siu arribat sus un que a fach un crit, era un austríac que avia encà mai paor que mi, ai fach un virabaraquin, m'a esparat sensa me chapar". Encà sus l'Ortigara, ente dins la batalha dal 10-30 junh 1917 son restaas sal terren desenas de miliers de mòrts, 23736 lhi solets italians: "Avíem l'òrdre d'esparar fin ben da pè. Après devíem combàter a l'arma blancha abo las baionetas. Mas derant d'arribar a la lucha còrp a còrp un pauc s'escapavon lor e un pauc nosautri. Na nuech siem anats onze bòt a l'assaut, lhi austríacs eron tuchi chocs". Franco Baudino es na bòna fònt de recòrds e racòntes que a sentut a la pastura a Èlva, dins las lònjas chaumas ente lhi pastres -e Baudino era entre aquilhi, fins da filhet- avion ren d'autre a far que gardar lo bestiam. Qui avia fach la guèrra, facilament, se butava a rememoriar. Autras ocasions venion dai moments de vita colectiva de la pichòta comunitat elvesa; la merenda, la fèsta, lo rescontre a l'òste, tot polia representar un pretèxt per un vir de "amarcord". Franco Baudino era aquì a escotar, e encuei a polgut reportar un pauc d'aquesti racòntes sot las fotogràfias per las exiplicar.
[...]