Letras d’un paure bogre - Denis Capian

Letras d’un paure bogre - Denis Capian

Letras d'un paure bogre per Granolin, tèxtes espelits sobre "L'Ardèche républicaine" 1911-1914, "La République du Vivarais" 1933-1936.

Cronicas jornalisticas ardechesas dau XX°s.

Denís Capian a recaptat de nombrosas cronicas dins los jornaus dau debut dau XX°s. Aqueles textes espeliguèran dins «L’Ardèche républicaine», 1911-1914 e dins «La République du Vivarais», 1933-1936, son signats Granolin. Sembla qu’aquel òme èra sortit dau Posin. Son de bon legir e veiquià un travalh qu’aumenta las possibilitats de lectura dins l’occitan d’Ardecha.

Un petit liure que ten dins la man.

Edicions ortograficas D. Capian.

Estrach:

Nòstros grands exploratèrs se’n van aus cinc cents Diables, e nos parlan de certèns país que coneissem pas e que coneissarem jamai ; Chascun son gost, mè ieu, me contente d’explorar de temps en temps lo país natal ; Cèrta, porrai pas vos parlar de la chaça au tigre, ni de las caravanas atacaas per los orses o los sauvatges ; mè porrai vos dire de chausas plus facilas a controlar. N’es encara que sèt oras dau matin, siu sur la montanha que mèna vars Chanta-Mèrle, juste au dessús de la bòrna de Maria, tot près de Granolin ; Lo temps es supèrbe e lo soleu es dejà chaudet ; Lo còp d’uèlh embraça tota la plana dau Posin e de Bais, per anar se pèrdre sur las montanhas dau Daufinat ; M’assète a l’ombra d’un gròs rore e l’audor de la frigoleta me rapèla lo temps daus manhauds ; A ma gaucha vee la fondariá que fuma petitament ; La tacha negra, si afrosa que fan aquelos gròs mo-lons de crassa.
Puèi l’Illa de Monsur Lamota que lo bòn Dieu dau aver fach per los amorós e los ama-tèrs de champinhons ; Mos uèlhs se’n van un pauc pertot, de vars Peirussa vars Pièra Blancha ; de vars Brocassi vars l’oleta, e las branchas de mon gròs rore se balançan tran-quillament sur ma tèsta, dau temps que totes los aucelons de la Creacion me tenan sos lo charme d’un Concèrt bien agreable ; aussí per ne’n ren pèrdre, fenisse per m’alonjar tot a fèt sur l’èrba, e fauguèt qu’una legremise venguèsse me rapelar, qu’èra l’ora d’anar deju-nar ; alòrs, rentre vars lo Posin sans aucuna bleçura, mè daube un apetit dau Diable.
GRANOLIN (12/05/1912).


Article critica: De cronicas vièlhas de mai d’un sègle, tornamai publicadas per Danís Capian
            Un còp fa pas costuma. Normalament quand crompi un libre es per son contengut. Mas per la darrièra Estivada de Rodés faguèri una excepcion. Alara que me passejavi dins las alèias del salon del libre que se teniá a l’Ostal de comuna del capluòc de Roèrgue, mon agach foguèt atrach per un libre singular. Vòli aquí parlar de sa singularitat materiala. Figuratz-vos, estimats legeires, que se trachava pas d’un libre de pòcha, mas puslèu d’un mini-libre coma se’n vei gaire. Sas dimensions son de 13 cms subre 8,5. Es un format tras que rar. Perqué aquel format ? O caldriá demandar a l’editor e coma lo vegèri pas i poguèri pas pausar la question. A priori, lo contengut m’estrambordava pas, mas teniái a aver dins la bibliotèca aquel excepcional librilhon pas que per lo plaser dels uèlhs e l’originalitat de l’objècte. Soi pas bibliofil per un sòu, mas aquí i poguèri pas téner. Aquò fa que me retrobèri amb aquel volume dins la biaça. Mentretant, la causa que se presenta mal amb aquela mena de fantasiá es que, forçadament, los caractèrs d’imprimariá son proporcionats a las dimensions de l’ensems. Çò que fa que cal aver bona vista per se lançar dins la lectura d’una tala publicacion. Es la causa que planhissi, emai s’es normala e que l’editor podiá gaire far autrament.

            Aquelas cronicas son estadas escrichas fa ara 110 ans per las mai vièlhas. Alavetz, la question que nos podèm pausar e que nos devèm pausar es : Perqué publicar aquò ara e subretot quin interés pòdon aver aver aqueles tèxtes per un lectorat contemporanèu ?

            Las responsas son nombrosas. Pensi ieu qu’es totjorn interessant de tornar publicar de tèxtes vièlhs e aquò per mantunas rasons. La primièra que vesi, es qu’aquò demòstra una continuitat evidenta, non soncament de l’escrich occitan, mas mai precisament de l’escrich en presa amb l’actualitat d’una epòca. D’uèi avèm un fum de gents que tenon de cronicas setmanièras dins un nombre important de jornals que pareisson en francés. Aquela tradicion de daissar un bocinèl de plaça a la lenga occitana dins d’unes jornals es encara viva e es tan melhor. Es pas ieu que me’n vau plànher e, al contrari, s’ai quicòm de regretar es qu’aquesta plaça siá pas pus bèla.

            La segonda bona rason per publicar aquela mena de recuèlh de cronicas es de balhar de qué legir al monde que son alfabetizats en lenga nòstra. E de lor balhar a legir non pas dins l’ortografia afranchimandida de 1911, mas dins la grafia classica. Aquel trabalh de transcripcion grafica es de Danís Capian, sòci de la seccion vivaresa de l’Institut d’Estudis Occitans. Que l’òme, que lo valent militant de la lenga occitana en país vivarés siá aicí mercejat per aquela gasanha que li deguèt demandar plan temps. D’ont mai que lo trabalh es estat plan fach segon l’opcion que prenguèt Danís Capian de servar lo mai possible la proximitat dialectala de l'autor de la debuta del sègle passat. Personalament auriái ieu, a tant que far, emplegat un occitan estandard, mas accepti lo fach que cadun aja un posicionament diferent sul sicut. De tot biais, tornem o dire, la resulta d’aquela transcripcion es una capitada vertadièra.

            Alavetz, quin es lo contengut d’aquelas cronicas brèvas que fan pas que qualques pichons centenats de signes ? Los tèxtes son divèrses. Mas viran, plan solide a l’entorn de la politica, del social e del societal. Son rarament consacrats a l’actualitat culturala, emai se las Letras e los autors i son ça que la presents quand aquò ne vira.

            Tocant al social, pagina 11, l’autor demanda, lo 2 de mai de 1911, la retirada a 60 ans e pas a 65 per los que la podián prene a n’aquela epòca e que, solide, devián èsser rars. Se trachava mai que mai dels foncionaris e de qualques obrièrs de las industrias grandas coma los camins de fèrre, las minas e las manufacturas pesugas. Dins una autra cronica datada de 1911, l’autor se planh ja de la publicitat qu’a envasit l’espaci public. D’ont mai que fa judiciosament remarcar qu’es lo consomator que la paga. I aviá pas la television a n’aquela epòca d’abans la guèrra de 14-18 e se tornava l’òme seriá estonat de constatar qu’en 2021 d’unes innocents agachan las publicitats al fenestron coma s’èran d’òbras d’art. A se demandar se, dins d’unes domènis, las consciéncias en plan avançat ?

            Çò que deuriá pas susprene lo legeire, mas qu’arriba pasmens de còps a l’espantar, es lo desfasament temporal qu’evidentament congrea un desfasament de las mors. L’actualitat d’abans la guèrra de 14-18 (periòde de las cronicas publicadas dins L’Ardècha republicana) es pas la d’abans la guèrra de 39-45 (periòde de las cronicas publicadas dins La Republica de Vivarés), qu’es pas nimai l’actualitat contemporanèa. Atal quand lo legeire legís al present las malafachas de la banda de Bonnot a de qué creire aver cambiat de planeta en virant una pagina. L’efècte es una mica desvariant, mas es aquò que fa lo fachin d’un tal recuèlh de cronicas ancianas.

            Ni per aquò e lo demai, aqueles tèxtes an pas qu’un interés limitat per l’Occitan del tresen millenari. Qualques còps lor contengut es paure e l’òm sentís plan que son estat escriches a la lèsta e al darrièr moment sus un canton de taula per satisfar a la terribla dictatura de la periodicitat jornalistica. Aquelas cronicas èran setmanièras e caliá ben téner pè al calendièr. Caliá fornir l’escrich a temps e ora, emai quand l’actualitat aviá un encefalograma planièr. Per los que l’an conegut, aquò’s lo trabalh del « paure bogre » de jornalista. Per ne tornar al desfasament degut als cambiaments de sègles, quand a d’unes moments Granolin nos parla de la guèrra, es quitament pas a la de 14-18 que fa allusion, mas plan a la de 1870. Es pas totjorn aisit de tot tornar metre dins lo contèxte istoric.

            Mas la pensada umana, los sentiments umans son universals e immudables. Atanben lo combat per la jutícia es totjorn lo meteis a travèrs los sègles. Per exemple, per ne prene pas qu’un demest los autres, aquela question que totas las societats se son pausadas e que malurosament contunhan de se pausar : Es que se deu publicar dins la premsa los noms e fotografias dels assassins e dels terroristas ? En Granolin, aquò fa mai de cent ans, pensava coma ieu que cal pas far de publicitat a n’aqueles mostres. Atal, pel respècte de las victimas, me sembla pus judiciós e justiciable de los designar pas que d’assassins cada còp que possible puslèu que de balhar lor patronim. D’autant mai quand se tracha de terroristas musulmans que tanplan pòdon passar per d’eròis dins lo cervèl malaut d’autres fanatics. Lo fanatisme musulman es un chadràs e una regression per l’umanitat tota e no’n mainam cada jorn. Se la societat descricha dins aquelas cronicas de Granolin aviá sas problematicas, al mens èra a l’abric del terrorisme musulman. Per contra èra pas a l’abric del terrorisme supremacista francés qu’anava provocar de milions de mòrts en 14-18.

Mas totes los tèxtes pòrtan pas a soscar sus de questionaments filosofics prigonds. D’autres son plan mai leugièrs. D’unes son quitament umoristics. Se’n pòt trobar de risolièrs. Mas d’un biais general, i a pas res a far, an un reire-gost de passit. Son marcats pel temps.

Alavetz, perqué Danís Capian sentiguèt la necessitat de los tornar publicar ? Per la lenga ? Justament, de la lenga, parlem-ne un bocin. Es rica e idiomatica, mas se vei que l’autor de la debuta del sègle XXen a pas fach un gròs esfòrç per l’esporgar dels francismes. Çò de regretable es que lo transcriptor grafic, Danís Capian, aja pas corregit mai sovent aqueles francismes que fan tòrt a l’òbra.

Article de Pèire Rabasse, dins Lo Lugarn (30/12/2021).